Seysmoprognostik monitoring Respublika markazi

            O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyevning 2017 yil 1 iyundagi VP-5066-sonli Farmoniga muvofiq, Favqulodda Vaziyatlar Vazirligi tarkibida yangi mustaqil tashkilot “Seysmoprognostik monitoring Respublika markazi“ (SMRM) tuzildi. Markazning asosiy vazifasi O'zbekiston hududining seysmikligini kuzatish va uning hududida va Markaziy Osiyo davlatlarining chegara hududlarida seysmik harakatlarning holatini tahlil qilishdir.

                        Shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida keltirilgan kuzatishlar seysmologik, geofizik, gidrogesmologik amaliy, ham fundamental tadqiqot hisoblanadi. Ushbu ishlar 2017 yil sentyabriga qadar O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Kompleks ekspeditsiyasida  bajarilgandi,2017 yil 4 sentyabrdan boshlab  barcha kuzatuvlar " Seysmoprognostik monitoring Respublika markazi"da o'tkazilmoqda. O'zbekiston Respublikasida so'nggi yillarda seysmik monitoringni doimiy o'rganish uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan bo'lib, natijalari juda dolzarb va kerakli. Bizning hududimiz faol seysmogen zonada joylashgan bolib,  Markaziy Osiyo mintaqasini  tarkibiga kiragan. Respublikaning ko'plab davlat korxonalari, sanoat korxonalari va fuqarolik ob'ektlari xavfli seysmogen zonalarda  joylashgan. Bundan tashqari, bizning davlatimiz poytaxti Toshkent ham seysmogen faol zonada joylashgan - Karjantau er yoriqlari bo'lgan hududning geologik-tektonik rivojlanishining yangi va zamonaviy  bosqichida juda faol seysmik ko'rinishlarga ega bo'lgantizim.

            Seysmoprognostik monitoring Respublika markazitarmog'ida 50 ta stantsiya faoliyat ko'rsatmoqda, shundan  40 tasi seysmik stantsiyalar va 10 tasi prognoztik stansiyalar  bo'lib, ular bir vaqtning o'zida seysmik  jaraynlarni  monitoring qilish ishlarini  bajaradilar.

     1-rasm. Seysmik kuzatuvlar tarmog'i: 

 

Seysmologik kuzatuvlarning asosiy vazifalari va xususiyatlari.·        O'zbekiston Respublikasi hududida va transchegaraviy hududlarda seysmik vaziyatning doimiy monitoringini olib borish.O'zbekiston Respublikasi hududida zilzilalarni va transchegaraviy zonalarni aniqlash va ro'yxatga olish.Barch seysmik stansiyalar  tarmog'i bo'ylab kuchli zilzilalarning parametrlarini tezkor baholash maqsadida avtomatik va avtomatlashtirilgan rejimlarda qabul qilingan malumotlarni qayta ishlash. FVVga seysmik ma'lumotlarni qayta ishlash natijalarini (zilzila ko'rsatkichlarini) o'tkazish xalqaro seysmik markazlar bilan kuzatuv ma'lumotlarini almashish.Seysmik kuzatuvlarni ilmiy-metodik ishlarni rivojlantirish va markaz ma'lumotlarini axborot bilan ta'minlash uchun to'plash va tizimlashtirish. Seysmik-prognostik kuzatuvlar tarmog'ining strukturasiga quyidagilar kiradi:- stantsiyaning ishlov berish markazlari- Yo'naltiruvchi va yordamchi seysmik stantsiyalar- axborotni qayta ishlash markazlari.- seysmik ma'lumotlarni uzatish uchun maxsus aloqa tizimi. Seysmik stantsiyalar  hozirgi vaqtda etakchi va yordamchi stantsiyalarga bo'linadi: Etakchi seysmik stansiyalar uzluksiz  avtomatik rejimda, real vaqt rejimida ishlaydi.Shuning uchun  kuchli zilzila codir  bo'lganda, zilzila parametrlarini aniqlanishi sezilarli darajasi  oshadi. Yordamchi seysmik stantsiya - uzluksiz avtomatik rejimda ishlaydi, shuning uchun doimiy xodimlarning mavjudligi talab qilinmaydi.
Tezkor hisobot berish tarmog'i.Shoshilinch xabarlar tarmog'i O'zbekiston hududining seysmikligini operatsion va joriy rejimlarda boshqarish uchun asosiy tarmoqdir. Bu 14ta stantsiyadaniboratbo'lib, barchastantsiyalardaraqamliyozishuskunalaribo'lishikerak. Ko'pchilikstantsiyalarda - 0,5-20 Gtschastotadiapazonigaega. Uchtakengpolosalistantsiya 0,033-50 Gtschastotadiapazonigaega. Dinamikro'yxatgaolishregistri 16-24 raqamli analog raqamlikonvertatsiyabilananiqlanadi.Barchastansiyalarda CM3-KB, CM-3, CMG-6T, CMG-6TD analog yozuvuchunmo'ljallanganseysmometrlarishlatiladi. FTP-serverga  ma'lumotlarni  uzatishni ta'minlash, Tezkor xabarlar xizmati tarmog'i O'zbekistonning barcha viloyat markazlarini qamrab olgan UzSsiNet loyiha tarmog'i orqali amalga oshiradi, Bir qator stantsiyalar (Andijon, Farg'ona, Namangan, Jizzax, Samarqand, Gazli, Tomdi-Bulak, Taxtako'pir, TashGRES, Yangi-yul, Chorvoq, Toshkent) Internet  kanallariga  ulanganbo'lib,  Toshkent shahri seysmik observatoriyasidagi  FTP-serverga xodica fayillari  avtomatik ravishda  yuboriladi. Boshqa seysmik stansiylarda  seysmik hodisalaryozilgandan keyin  dial-up-ulanish uchun FTP-serverga yuboriladi. Bunday holda, seysmik xodicalarni taxlil qilish, qayta ishlash uchun WinQuake va ELWin dasturlaridan  foydalaniladi. Faqatgina zilzilabardosh kuzatuvlar bilan bir qatorda CMRM faoliyati Respublikaning geodinamik doirasidagi geofizik va gidroximyoviy tadqiqotlar monitoringi uchun tarmoq bo'yicha ma'lumotlarni olishni o'z ichiga oladi. Maqsad - geofizik tadqiqotlar natijalari, zamonaviy geomagnitika sohasidagi (GM) o'zgarishlarning batafsil tasvirini, shuningdek impulsli elektromagnit maydon (EMP) va elektro-tellurik maydonlarni (ETP) o'rganish natijalari asosida ilmiy asoslarni ishlab chiqish, tahlil qilish va seysmik hodisalarga tayyorgarlik ko’rish. Bu geodinamik deformatsiyalar tufayli geologik va tektonik sharoitlardagi ayrim geologik va tektonik sharoitlarda seysmik faollikning namoyishi va zamonaviy antropogen tektonik harakatlarning tektonik faolligi bilan bog'liq holda gidrodinamik rejimning va kimyoviy va gaz tarkibining g'ayritabiiy xatti-harakatlarini o'rganishga asoslangan gidrogeosmologik monitoringni o'z ichiga oladi.Shuni ta'kidlash kerakki, zilzila darakchilarini kuzatish va qidirish, shuningdek, seysmiklikning o'zi O'zbekistonning barcha hududlarini,  Markaziy va Janubiy Tan Shan, Turon plitasi va Pamir-Hindukush zilzilalarining mantiya zonasini qamrab olgan seysmik faol hududlarini qamrab oladi. Axborotni qayta ishlash markazi(AIM) 

            Seysmik tebranishlarni o’rganish uchun mo'ljallangan seysmologik, geologik, geofizik, tektonik va geodinamik tadqiqotlar O'zbekiston Respublikasi uchun juda muhimdir, chunki O'zR FA olimlari tomonidan aniqlanishchaO'zbekiston hududining aksariyati Markaziy Osiyo hududining asosiy seysmogen zonalarini kesib o'tadi. Shu sababli, qabul qilingan zilzilalar haqidagi malumotlar seysmogrammalarda, raqamli yozublarda, kataloglarda  deyarli zarur va tezkor vazifadir. Ushbu malumotlar  barcha seysmologik, geofizik va boshqa ishlarning asosiy tamoyili  bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, to'plangan va qayta ishlangan ma'lumotlar ham seysmologiya va geofizikaning asosiy muammolarini echish uchun ishlatiladi.